Kimyasalların Kullanımı ve Depolanması

Kimyasalların olmadığı bir laboratuvar düşünülemez. Çalışmalarımızın büyük çoğunluğu tehlike sınıfı değişkenlik göstermekle birlikte çeşitli kimyasallardan oluşur. Bu durumda kimyasalların kullanımı ve depolanması hem çalışma güvenliği hem de analiz güvenliği açısından oldukça önem kazanmaktadır.

Bazı kimyasallar masum görünür. Ne zararı var ki? diyebilirsiniz. Bunun gibi bir durum oldukça sakıncalıdır. Bir kimyasalla çalışıyorsanız en masum görüneni bile kabusunuz olabilir. Masum gördüğünüz kimyasallarla yaşanan kazalar tehlikeli sınıfına giren kimyasallarla yaşanan kazalara oranla oldukça azdır. Bu durum kaza anında nasıl müdahale edileceğini bilememek gibi bir sorunu beraberinde getirir. İnsan doğası gereği, tehlikeyi önceden bilirse hemen önlem alır ve onu nasıl bertaraf edeceğini planlar. Ama masum görünüp tehlikeli olan karşısında nasıl tedbir alırız? Bunu bilmek pekte mümkün değil. En tehlikeli olan durum masum/zararsız gördüğümüz ama şartlar oluştuğunda çok büyük zararları olacak kimyasallardır. İşte bu tür durumların oluşmaması için laboratuvar ortamında çalışılan kimyasalların tümüne aynı hassasiyet ile yaklaşmak gerekir.

Kimyasalların taşınması, depolanması ve kullanımı konusunda aynı özeni göstermeli ve bu kuralları açık bir şekilde belirlemeliyiz. Belirlenen kuralları rutin aralıklar ile çalışanlara eğitimler yoluyla hatırlatmalı ve alışkanlık kazandırmalıyız. Böylelikle kaza oranları azaltılacak ve meydana gelen kazalarda ise en az hasar ile durum bertaraf edilecektir.

Tüm bunlara istinaden yazımızda laboratuvarda  kimyasalların kullanımı ve depolanması hakkında genel bilgiler verilecektir. Bu konuda bilgiler vermeden önce şunu hatırlatmakta fayda var. Laboratuvarlarda kimyasalların kullanımı ve depolanması üzerine ülkemizde ve dünyada düzenleyici birçok yönetmelik mevcut. Genel hatları ile bu yönetmelikler gerekli düzenlemeleri yapmaktadır. Bu nedenle, ilk referans alınması gereken güncel yönetmeliklerdir. Yazımızda bu yönetmelikler ışığında tecrübeye dayalı kritik noktalar sunulacaktır.

Laboratuvar kuralları sıklıkla güncellenen kurallar değildir. Bunları düzenleyen yönetmelikler de sıklıkla güncellenmez. Ancak güncel mevzuatları yıllık takip etmek, varsa revizyonları gerçekleştirmek ve ilgili personeli bu konuda bilgilendirmek gerekir. Ayrıca rutin eğitimler, kuralların bir çalışma kültürü haline gelmesinde oldukça faydalıdır.

Gelelim laboratuvarda kimyasalların kullanımı ve depolanmasında dikkat etmemiz gerekenlere;

1. Doğru Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) Seçimi;

Yazımızın odak noktası kimyasalların kullanımı ve depolanması ancak bu uygulamaların başlangıcında doğru kişisel koruyucu donanım seçimi oldukça önemlidir. Kimyasallar kullanılırken ve depolanırken her daim bu koruyucu donanımlara ihtiyacınız olacak. Bu nedenle ilk sıraya bunu koyuyoruz. Çalışma alanınıza göre KKD’ler oldukça fazla değişkenlik gösterir. Bunları seçerken dikkat etmeniz gerekenler;

• Çalışmanızın niteliğini belirleyin.
• Kontaminasyon riskini belirleyin.
• Size ve çevrenize zarar verme ihtimali olan durumları belirleyin.
• Analizlerinde kullanılan kimyasallar ve sarflar ile seçilen KKD’lerin etkileşimlerini irdeleyin.

Aslında temel yaklaşım, kişisel koruyucu ekipmanların kendinizi koruyabilme ve kullanırken çalışmalarınıza veya ortama zarar vermeyecek materyallerden yapılmış olmasıdır.  Kullandığınız eldiven çalıştığınız kimyasalları geçiriyorsa bu size zarar verecektir veya eldiven kimyasalla reaksiyon verip kullandığınız sarf malzemeleri kontamine ediyorsa analizleriniz veya kullanılan kimyasallar etkilenecektir. Bu durumun önüne geçmek için yukarıda bahsettiğimiz maddeleri iyi değerlendirmeli ve en uygun olanı seçmelisiniz.

2. Güvenli Taşıma;

Kimyasalları güvenli taşıma için öneriler;

• Gözle görünür bir şekilde tahribata uğramış, bozulmuş, çatlamış veya kapağı olmayan kimyasalları ve şişeleri asla bir yerden bir yere taşımayın. Bu gibi durumlarda laboratuvar sorumlunuza durumu bildirin ve aksiyon alınmasını sağlayın.
• Kimyasalları bir yerden bir yere taşırken daima uygun ve sızdırmaz ikincil bir kaba yerleştirin. Örneğin 2.5 lt’lik korozif ve çözücü kimyasal bulunan bir cam şişeyi taşımak için plastik bir dış kap kullanın.
• Çok sayıda kimyasalı aynı anda taşımak için taşıyıcı uygun araçlar kullanın. Bu araç tekerleklerinin zemindeki ani yükseltilerden devrilmeden veya yan dönmeden geçebilecek yeterli büyüklükte olmalarına dikkat edin. Araçları kullanırken güzergahı tanıyın ve yolunuzun üzerinde engelleyici malzemeler varsa önceden kaldırın.  Bu araçlar aynı zamanda ikincil tepsi görevi görüyorsa bu tepsilerin sızdırmaz ve kenarlarının yeterli yükseklikte olduğundan emin olun.
• Kimyasalları öğle yemeği ve  ara mola giriş-çıkış saatleri gibi insan trafiğinin daha yoğun olduğu zamanlarda taşımayın.
• Eğer asansör kullanılacaksa tehlikeli kimyasalları yük asansörleri ile taşımaya özen gösterin. Bu mümkün değilse asansöre tek binmeye çalışın ve binmeden önce ve ara duraklarda kişileri uyararak taşıma işlemini bu şekilde gerçekleştirin.
• Kimyasalları kontrolsüz bir şekilde asla sahipsiz bırakmayın. Bir kimyasalı sizin olmadığınız bir alana bırakacaksanız o alanda olan sorumlu kişiyi ve diğer çalışanları bilgilendirin ve mümkünse bu kimyasalı bir kişiye zimmetleyin.

3. Kimyasalların Depolanması;

Kimyasalların laboratuvar ortamında ve stok odalarında depolanması titizlik gerektirir. Doğru depolama ve kullanım oldukça önemlidir. Bunun için aşağıdakiler yapılmalıdır;

• Satın alınan tüm kimyasallar uygun kimyasal etiketi ile etiketlenmelidir. Açılış tarihi, açan kişi, son kullanma tarihi, saklama koşulları gibi kritik bilgiler etiket üzerinde muhakkak yer almalıdır.
• Kimyasalların bir birleri ile olan uyumluluk ilişkilerini iyi belirleyip doğru bir sınıflandırma yaparak depolayın. Stok odalarına ve laboratuvara bu uyumluluk sınıflandırma tablolarını asın. Her kullanımdan sonra kimyasalın kendi yerine bırakılmasını sağlayın.
• Uçucu toksik maddeleri havalandırmalı dolaplarda saklayın.
• Yanıcı ve patlayıcı kimyasalları yangın dayanımlı özel dolaplarda veya odalarda saklayın. Açık alanlarda az miktarda yanıcı sıvı bulundurulabilir. Bu limitler yönetmeliklerde belirtilmiştir. Uygun yönetmeliği iyice inceleyin ve bu limitleri uygulayın.
• Aşındırıcı kimyasallar için dolap içlerinde uygun dirençli ikincil kaplar kullanın. Bu dolapları korur ve aşınmadan kaynaklı kırılma nedeniyle dökülmeleri önler.
• Buhar çıkışını önlemek amacıyla şişelerin kapaklarını sıkıca kapatın.
• Buzdolabında saklanması gerekli kimyasalları uygun buzdolabında saklayın ve uygun şekilde etiketleyerek yerleştirin. Bu dolaplarda gıda ürünleri bulundurmayın.

4. Kimyasal Kullanımında Önleyici Faaliyetler;

• Kimyasalları laboratuvarda ve stok odalarında omuz seviyesinin üzerinde depolamayın veya laboratuvarda kullanım anında omuz seviyesinin üzerinde bulundurmayın.
• Kimyasalları ikincil bir kap olmadan zemine koymayın.
• Kimyasalları doğrudan güneş ışığından ve ısı kaynaklarından koruyun.
• Çekerocak içerisinde kimyasal saklamayın. Kullanım esnasında gerektiği kadar kimyasalı çekerocak içerisinde bulundurun ve işiniz bittiğinde yerine kaldırın.
• Yangın söndürme sistemi ile çakışmasını önlemek amacıyla dolap üstlerine kimyasal şişe ve diğer malzemeleri koymayın.
• Depolama amacı ile tezgah üstlerini kullanmayın. Tezgahlarda kimyasallar sadece kullanım esnasında bulunmalıdır. İşinizin bittiği kimyasalı hemen yerine kaldırın.
• Kimyasalların son kullanım tarihlerine dikkat edin. Uzun süre kullanılmayan ve son kullanma tarihi geçmiş tüm kimyasalları ortamdan uygun prosedürlerde uzaklaştırın. Uzun süre kullanılmayan kimyasal şişeleri tozlanır ve bu kontaminasyona yol açabilir. Tüm kimyasallar etiketlenmeli ve son kullanım tarihleri kesinlikle belirtilmelidir.

Bu listeye tecrübenize ve teknik birikiminize dayanarak birçok madde ekleyebilirsiniz. Referans noktanız daima yönetmelikler olmakla birlikte laboratuvarınız için bunun gibi önleyici ve bilgilendirici dokümanlar hazırlayabilirsiniz. Genel hatları ile bu kurallara uyulduğunda daha güvenli ve verimli bir çalışma ortamı sağlamış olacaksınız. Unutmayın, “önlemek ödemekten daha ucuzdur”  ve her zaman “güvenlik önceliktir“.

 

Orhan ÇAKAN

 

Kaynaklar;

1. OSHA Hazard Communication Standard – http://www.osha.gov/pls/oshaweb/owadisp.show_document?p_table=STANDARDS&p_id=10099
2. http://www.labmanager.com/lab-health-and-safety/2017/07/handling-and-storing-chemicals#.W078DNIzaUk
3. Standard System for the Identification of the Hazards of Materials for Emergency Response, National Fire Protection Association, Publication 704. http://www.nfpa.org/aboutthecodes/AboutTheCodes.asp?DocNum=704
4. Prudent Practices in the Laboratory: Handling and Disposal of Chemicals. National Research Council. National Academy Press. Washington, D.C. Latest edition.