Genel Laboratuvar Kuralları ve Güvenli Çalışma
- Laboratuvar bölümleri iş akışına uygun olarak tasarlanmalıdır. İdari bölümler, giyinme odaları, lavabolar, teknik alanlar, mikrobiyoloji laboratuvarları vb. alanlar gereksinimlerine göre uygun tasarlanmalıdır.
- Laboratuvar alanları analizlerin niteliğine uygun donanımlarla tasarlanmalıdır.
- Laboratuvara gereksiz eşya ve kıyafetler ile girilmemelidir. Gereksiz kıyafetler soyunma alanlarında bırakılarak laboratuvarın niteliğine uygun kıyafetler giyilmelidir.
- Çevreye ve çalışanlara zarar verme riski olan analizler için kontrollü alanlar oluşturulmalı ve bu koşulları kontrol etmek amacıyla alet ve ekipmanlarla donatılmış olmalıdır.
- Laboratuvar alanları toz, nem, kimyasal ve su buharı, ses dalgaları, titreşimler, haşereler ve elektromanyetik etkileşimlerden korunmuş olmalıdır. Çalışma alanı ortam sıcaklığı ve nem kontrolleri ortam gereksinimlerine göre kontrol edilebilmeli ve bu şartlan sağlanmalıdır. Ortam sıcaklığı ve neminin sabit tutulması analiz tekrarlanabilirliği açısından önemlidir.
- Laboratuvar alanlarının büyüklüğü uygun ölçülerde olmalıdır. Alanlar çalışanların rahat hareket edebileceği kadar geniş olmalıdır. Bununla birlikte alanlar arası mesafe ulaşım süreçlerini uzatmayacak optimum mesafede tasarlanmalıdır.
- Laboratuvar zemin, duvar, borular, radyatörler, aydınlatma sistemleri ve diğer bağlantılar kolay silinebilmeli ve dezenfeksiyona uygun olmalıdır.
- Havalandırma dizaynı cihazları, analizleri ve çalışanları etkilemeyecek şekilde yapılmış olmalıdır.
- Laboratuvarlarda kolay ulaşılabilir ve görünür konumlarda ilk yardım ekipmanları bulundurulmalıdır. Bu alanların içerikleri düzenli periyotlarla kontrol edilmeli ve güncellenmelidir.
- Alanlarda yangın güvenliği sağlanmalı ve yangın güvenlik gereksinimlerine uygun donanımlar bulundurulmalıdır. Tüm alanlarda uygun uyarılar ve yönlendiriciler bulundurulmalıdır. Alanlar ile ilgili mutlaka itfaiyeden uygunluk belgesi alınmalıdır.
- Laboratuvarın içi kadar çevresi de önemlidir. Çevre alanlarda kirlilik bulunmamalıdır. Özellikle zararlı canlıların yaşayabileceği ve çoğalabileceği alanlar bulunmamalıdır. Bunlara kaşrı haşere kontrol hizmeti alınmalıdır ve takipleri yapılmalıdır. Kirliliğe sebebiyet verebilecek atıklar, su birikintileri varsa kaldırılmalıdır.
- Çalışan güvenliğini sağlayacak uygun güvenlik ekipmanları bulundurulmalı ve kullanımları sağlanmalıdır. Bu ekipmanlar düzenli periyotlar ile yenilenmeli ve gerekli ise bakımları yapılmalıdır. Çalışanlar güvenlik ekipmanları kullanımı hakkında eğitilmelidir.
- Laboratuvarda çalışma kuralları çalışanlara bildirilmelidir.
- Uzun saçlı kişiler saçlarını toplamalı ve gerekli ise yanmaz bone içerisine almalıdır. Ayakkabılar laboratuvarda çalışmaya uygun, asit baz dayanımı olan türden seçilmeli veya kapalı burunlu uygun laboratuvar terlikleri kullanılmalıdır.
- Laboratuvarda bir şey yenilip içilmemelidir.
- Tuvaletler ve lavabolar laboratuvara direkt açılmamalıdır.
- Laboratuvar sanitasyon, temizlik ve dezenfeksiyon işlemleri düzenli olarak yapılmalı ve kayıtları tutulmalıdır. Bu işlemler sırasında tüm güvenlik önlemleri eksiksiz alınmalı ve uyarı tabelaları kesinlikle kullanılmalıdır.
- Laboratuvarda tekrar kullanılabilen cam ve plastik malzemeler uygun kirli malzeme kaplarına toplanmalı ve uygun yıkama prosedürlerine göre yıkanıp kurutulduktan sonra temiz malzeme alanlarına konulmalıdır.
- Kullanılan analitik ekipmanlar, ekipman kullanım ve bakım prosedürüne göre kullanım öncesi ve sonrası temizlenmeli ve bunlar kayıt altına alınmalıdır.
- Kullanım dışı ekipmanlar “Kullanım Dışı” etiketi ile belirtilmelidir.
- Laboratuvar atık yönetimi oldukça önemlidir. Atıklar uygun şekilde ayrılmalıdır. Özellikle geçimsiz kimyasallar ile çalışılıyorsa bunlar iyi bilinmeli ve asla atık alanlarında karıştırılmamalıdır. Doğru atık yönetimi için kullanılan kimyasallar iyi tanınmalıdır. Bunun için kimyasallar kullanılmadan önce MSDS’leri dikkatlice okunmalıdır. Rutin çalışmalarda yoğun kullanılan kimyasallar için gerekli ise uyarı ve bilgilendirme yazıları uygun alanlara asılmalıdır. Kimyasalların kullanımı ve atık yönetimi için çalışanlar düzenli periyotlarda eğitilmelidir.
- Atıklar laboratuvarın faaliyet alanına göre çeşitlenebilir. Bunun için her alanın faaliyeti iyi şekilde tanımlanmalı ve uygun talimatlar yazılmalıdır. Bu alanlarda çalışacak personel alanın niteliğine göre ayrıca eğitilmelidir.
- Laboratuvar alanlarında şakalaşma ve aşırı gürültü yapılmamalıdır. Kontrolsüz hareketler kendinize veya çalışma arkadaşlarınıza zarar verebilir. Aşırı gürültü diğer çalışanları rahatsız eder ve çalışma konsantrasyonunu düşürerek hatalara yol açabilir.
- Laboratuvarda yaşanan kazalar anında ilgili birime bildirilmeli ve gerekli düzeltici-önleyici aksiyonlar alınmalıdır. Özellikle kimyasal dökülmelerinde uygun prosedüre göre dökülme anında temizlenmelidir. Bu konuda her laboratuvarda yetkili ve eğitimli personel bulunmalıdır. İş kazaları için de aynı şekilde eğitimli ve yetkili personeller bulunmalıdır. Bu gibi durumlarda olaylara sadece yetkili personelin müdahalesi sağlanmalıdır.
- Katı kimyasallar kullanılırken alınacak miktara yakın bir miktarda uygun bir kaba porsiyonlanmalı ve kemiz spatül kullanılmalıdır. Spatüller hiçbir zaman direkt stok kimyasal şişesine daldırılmamalıdır. Olası kontaminasyonlar tüm kimyasal maddeyi kirletebilir.
- Sıvı kimyasallar yine uygun bir kaba porsiyonlanarak alınmalıdır. Sıvı aktarılırken etiket daima üst tarafta tutulmalıdır. Bu sayede kimyasal damlaması ile etiket yazılarının silinmesi önlenmiş olur.
- Kimyasal kapakları masa üzerine daima ters çevrilerek konulmalıdır. Bu olası kontaminasyonları engeller.
- Şişe kapakları açılmaz ise hiçbir zaman alevli kaynaklar ile ısıtma vb. bir yolla açılmaya çalışılmamalıdır. Bu gibi bir durumda şişe kapağı önce sıcak suya daldırılmalı ve sonra soğuk suya daldırılmalıdır. Böylelikle genişleyip daralan şişe kapaktan ayrılacaktır.
- Kimyasal malzemeler gelişigüzel karıştırılmamalıdır. Kimyasalın niteliğine uygun kaplarda ve uygun alanlarda, uygun şekilde karıştırılmalıdır.
- Bazı kimyasal maddeler birbiriyle reaksiyona girerek yangına veya şiddetli patlamalara yol açarlar ya da toksik ürünler oluştururlar. Böyle maddelere geçimsiz kimyasal maddeler denir. Bunlar her zaman ayrı ayrı yerlerde muhafaza edilmelidir. Geçimsiz kimyasallar aşağıda listelenmiştir:
| Kimyasal | Karışmaması Gereken Kimyasallar |
| Aktif karbon | Kalsiyum hipoklorit, oksidan maddeler |
| Alkali metaller
(Na, K.vb.) |
Hidrokarbonlar ve sulu çözeltileri, su |
| Amonyak | Civa, klor, iyot, brom, kalsiyum |
| Amonyum nitrat | Toz halindeki metaller, yanıcı sıvılar, kükürt, kloratlar, tüm asitler, nitritler |
| Anilin | Hidrojen peroksit, nitrik asit |
| Asetik asit | Kromik asit, nitrik asid, hidroksil içeren bileşikler, etilen glikol,
perklorik asit, peroksitler, permanganatlar |
| Asetilen | Flor, klor, brom, bakır, civa, gümüş |
| Aseton | Derişik nitrik asit, derişik sülfürik asit |
| Bakır | Asetilen, hidrojen peroksit |
| Brom | Amonyak, asetilen, butan ve diğer petrol gazları, turpentin |
| Civa | Asetilen, amonyak |
| Flor | Bütün maddeler |
| Gümüş | Asetilen, okzalik asit, tartarik asit, amonyak, karbondioksit |
| Hidroflorik asit | Amonyak |
| Hidrojen peroksit | Bakır, krom, demir, metal ve metal tuzları, yanıcı sıvılar, anilin,
nitrometan |
| Hidrojen sülfit | Nitrik asid, oksidan maddeler |
| Hidrokarbonlar | Flor, klor, brom, kromik asit, sodyum peroksit (benzen, eter) |
| Hidrosiyanik asit | Nitrik asit, alkaliler |
| İyot | Asetilen, amonyak |
| Kalsiyum oksit | Su |
| Klor | Amonyak, asetilen, butan ve diğer petrol gazları, turpentin |
| Kloratlar | Amonyak, toz halindeki metaller |
| Kromik asit | Asetik asit, gliserin, bazı alkoller, yanıcı sıvılar, turpentin |
| Kükürtlü hidrojen | Nitrik asit, oksidan gazlar |
| Nitrik asit | Asetik asit, anilin, kromik asit, hidrosyanik asit, hidrojen sülfit,
yanıcı sıvılar ve gazlar |
| Oksijen | Yağlar, grees, hidrojen, yanıcı sıvılar, yanıcı katılar ve yanıcı gazlar |
| Okzalik asit | Gümüş, civa |
| Perklorik asit | Asetik anhidrit, alkoller, karbon tetraklorür, karbon dioksit |
| Potasyum permanganat | Gliserin, etilen glikol, benzaldehit, sülfürik asit |
| Sodyum nitrat | Amonyum nitrat, diğer amonyum tuzları |
| Sülfürik asit | Kloratlar, perkloratlar, permanganatlar |
| Yanıcı sıvılar | Amonyum nitrat, kromik asit, hidrojen peroksit, nitrik asit, halojenler |
- Çözeltiler uygun etiketler ile daima etiketlenmelidir. Etiketlerden yazıların silinmemesi için kullanılan kalemler ve etiket malzemesi uygun şekilde seçilmelidir.
- Kimyasal maddeler uygun depolama koşullarında ve geçimlilik kriterlerine uygun şekilde gruplandırılarak saklanmalıdır. Saklama alanlarında uygun havalandırma şartları sağlanmalı, gerekli uyarıcı işaretler ve yazılar görülmesi kolay alanlara yerleştirilmelidir. Gerekli yangın tedbirleri alınmalıdır. Kimyasal depoları kilitli tutulmalı ve depo sorumlusundan başka kişiler bu alanlara girmemelidir. Kullanılan tüm kimyasallar kayıt edilmelidir.
- Her analiz öncesi analiz planlaması yapılmalıdır. Analizlerde zaman tasarrufu sağlamak adına önceden ısıtılması, soğutulması veya uçurma işlemine tabi tutulması vb. ön işlem gerektiren bir analizde bunlar planlanmalı ve zaman tasarrufu sağlanmalıdır. Bazı analizlerde aynı ekipmanlar aynı anda birden çok analizde kullanılabilir. Bu gibi durumlar geçimsiz kimyasalların bir araya gelmemesi için önceden planlanmalıdır.
- Lavabolara kimyasal içeren hiçbir çözelti dökülmemelidir. Kimyasal içerikli çözeltiler tehlikeli kimyasal atık prosesine uygun şekilde atık kaplarına dökülerek uygun prosedürde ortamdan uzaklaştırılmalıdır.
- Laboratuvar çalışmalarının her adımı önemlidir ve bu nedenle geriye dönük izlenebilirlik sağlanmalıdır. Bu amaçla laboratuvar analiz defterleri tutulmalı ve tüm tartım çıktıları, yapılan işlemler prosedürde belirtildiği sırada defterlere kaydedilmelidir. Ayrıca kullanılan ekipmanlar, kimyasallar ve standartlar yine takip defterlerine kullanıldıkları zamanlarda hemen yapılmalıdır.
- Tüm çözeltiler etiketlenmelidir. Etiketsiz çözeltiler kullanılmamalı ve birbiri ile direkt karıştırılmamalıdır. Bu tür durumlarda su ile kontrollü bir şekilde seyreltme işlemi yapılarak çözelti atık yönetim talimatına uygun şekilde atılmalıdır.
- Cam kesme, mantara cam malzeme geçirme gibi işlemlerde elin kesilmesini önlemek amacıyla kesilmeye karşı dirençli uygun eldivenler kullanılmalıdır.
- Sıvı azot kullanılacaksa uygun güvenlik ekipmanları giyilerek uygun bir kaba sıvı azot aktarılmalıdır. Sıvı azot kullanılacak ortamda tüm çalışanlar uyarılmalı ve kabın üzerinde sıvı azot ibaresi ve diğer uyarıcı güvenlik işaretçileri kesinlikle bulundurulmalıdır. Azot renksiz, tatsız ve kokusuz ve boğucu bir gazdır. Bu özelliklerinden dolayı ortamın oksijen seviyesini düşürebilir ve boğulmalara yol açabilir. Bundan dolayı çok küçük alanlarda çalışma gerçekleştirilmemelidir.
- Tüp içerisinde bir sıvı ısıtılacaksa tüp aşağıdan yukarıya ısıtılmalı ve ağzı hiçbir zaman size veya çalışan başka bir arkadaşınıza dönük olmamalıdır.
- Hiçbir kimyasal çözelti pipetleme işlemi sırasında ağız yolu ile pipete çekilmemelidir. Bu amaçla üretilen uygun puarlar kullanılmalıdır.
- Laboratuvarda kullanılan hiçbir kimyasalın tadına bakmayınız. Koklama işlemi yapılması gerekli ise iki parmağınızla buharı hafifçe burnunuza doğru iterek kısa süreli bir koklama ile tespit yapılabilir. Bu işlemin eter gibi çok uçucu veya daha toksik maddelerde uygulanması önerilmez.
- Uçucu kimyasallar ile çalışma sırasında hiçbir şekilde aynı laboratuvarlarda açık alev ile çalışılmamalıdır. Eter buharı 5 metre ve hatta daha uzaktaki bir alev ile temas kurarak alevlenebilir ve bu buhar alevi eter kaynağına taşıyabilir.
- Asit ve alkalilerin üzerine su dökülmesi sıçramaya ve patlamaya yol açar. Bu nedenle asit ve alkaliler suyun üzerine yavaşça ve kontrollü bir şekilde dökülmelidir.
- Civa çok hızlı buharlaşan bir maddedir ve yerden direkt toplanması uygun değildir. Civa dökülmelerinde vakumlu kaynağı veya köpük tipi sentetik bir süngerle toplanmalıdır. Veya üzerine toz kükürt serpilerek sülfür haline dönüştürülerek zararsız hale getirilmelidir. Termometre kırıklarının civalı kısımları ya da civa artıkları asla çöpe ya da lavaboya atılmamalı, toprağa gömülmelidir.
- Elektrik işlerine yetkili ve eğitimli kişiler dışında müdahale edilmemelidir. Elektrik kaçakları durumunda eğer mümkünse cihaz direkt kapatılmalı ve hemen ilgili birime haber verilmelidir. Yetkili kişi gelene kadar elektrik kaçağının olduğu alana kimse yaklaştırılmamalıdır.
- Laboratuvar alanlarında tek başına çalışma gerçekleştirilmemelidir. Eğer tek çalışmanızı gerektiren bir durum varsa gerekli önlemler alınmalıdır. Yetkili kişiler çalışacağınız alan, çalışma süreniz ve çalışmanın gerçekleştirileceği zaman dili hakkında bilgilendirilmelidir. Gerekli ise çalışan kişiler ile yetkili kişiler arasında haberleşmeyi sağlayacak telefon, hareket sensörü gibi cihazlar bulundurulmalıdır.
- Kimyasallar tek el ile taşınmamalıdır. Taşıma işlemleri iki el ile bel hizasında ve mümkünse ikincil kaplar içerisinde gerçekleştirilmelidir. Birden çok kimyasal taşınacaksa uygun tekerlekli ve sızdırmaz kap bulunan taşıma araçları kullanılmalıdır.
- Laboratuvarda gerçekleştirilen tüm işlemlerde koruyucu gözlük, eldiven, önlük, terlik kullanılmalıdır. Çalışmanın niteliğine göre bu ekipmanlar ve gerekli ise yardımcı diğer ekipmanlar doğru seçilmeli ve doğru şekilde kullanılmalıdır. Uygun olmayan bir ekipman ile güvenlik önlemi sağlanamayacağı gibi size fazladan zarar verme durumu olabilir. Bu nedenle çalışmanın niteliğini bilmek ve buna uygun yapıda üretilmiş güvenlik ekipmanını seçmek oldukça önemlidir.
- Asit baz dökülmelerinde öncelikle alan en az 10-15 dk akar ve soğuk su altında yıkanmalı ve ardından müdahale için en yakın sağlık birimine başvurulmalıdır. Göze sıçrama durumunda kesinlikle ilk müdahale olarak göz yıkama solüsyonları veya göz duşları kullanılmalıdır. Sıçrayan kimyasalın niteliğine göre uygun göz yıkama solüsyonunu kullanmak oldukça önemlidir. Uygun olmayan solüsyonun kullanımı sıçramanın etkisini arttırabilir.
- Önlüğün üst cebinde spatül, pastör pipet, kırılabilecek cam şişeler ve delici kesici aletler taşınmamalıdır. Bunlar olası düşme durumunda ciddi yaralanmalara sebebiyet verebilir. Bununla birlikte önlüğün alt ceplerinde yine bu tür malzemeler taşınması uygun değildir. Özellikle spatül ve pastör pipet taşınması çapraz kontaminasyonu arttırıcı bir unsurdur. Spatüller için tezgahlarda temiz ve kirli spatül alanları oluşturulmalıdır.
- Kimyasallar çalışma anında tezgahlarda bulundurulabilir ancak çalışma biter bitmez tüm kimyasallar ilgili alanlarına geri konulmalıdır.
- Her çalışma öncesi ve sonrası çalışma tezgahları uygun yüzey temizleyici ile temizlenmeli ve analize ait olmayan tüm malzemeler alandan uzaklaştırılmalıdır. Dökülmeler yüzeye zarar vermemek adına hemen uygun bir temizleyici ile silinmelidir. Özellikle çalışma sonrası oluşan atıklar uygun koşullarda atılmalı ve ağzı açık hiçbir çözelti tezgah üzerinde bırakılmamalıdır. Çalışma ertesi gün devam edecekse kullanılmaya devam edilecek tüm çözeltiler uygun etiketler ile etiketlenip ağızları kapatılarak saklama koşullarına uygun alanlara kaldırılmalı ve çalışma esnasında tekrar alınmalıdır. Uzun süreli tatillerden önce tezgah üzerlerindeki tüm kimyasallar ve çözeltiler yerlerine konulmalı ve tezgahlar temizlenmelidir.
- Tezgah üzerlerinde, çekmecelerde, dolaplarda ve dolap altlarında gereksiz tüm malzemeler kaldırılmalıdır.
- Mikrobiyoloji çalışmaları uygun laboratuvarlarda yapılmalıdır. İçerisinde kültür petri kutusu veya tüp gibi malzemeler ağzı açık bırakılmamalı ve tüpler önlük ceplerinde taşınmamalıdır.
- Önlük ceplerini herhangi bir maddeyi taşımak için kullanmak uygun değildir.
- Çalışmalar esnasında tüm kapı ve pencereler kapalı tutulmalıdır. Giriş ve çıkışlar kontrollü bir şekilde yapılmalıdır.
- Analizlerden sonra eller bol su ve sabunla iyice yıkanmalıdır.
- Eğer duş almanızı gerektiren bir çalışma yaptıysanız duş aldıktan sonra laboratuvar terkedilmelidir.
- Her çalışmadan sonra atıklarınızı tekrardan kontrol ediniz. Eğer atık toplayıcıları uyarmanız gereken bir durum varsa muhakkak gerekli bilgilendirmeleri yapınız.
- Atık kutularına delici kesici aletleri ve cam kırıklarını direkt atmayınız. Özellikle iğne ucu gibi materyaller için üretilmiş plastik atık kutularını kullanınız.
- Laboratuvar ortamındaki uyarı ve işaretçileri iyi biliniz. Bunların neden orada olduğunu ve konulma amaçlarını biliniz. Bunlara dikkat ederek tüm çalışmalarınızı gerçekleştiriniz.
- Eğitiminizin olmadığı hiçbir cihazı yetkili kişi olmadan kullanmayı denemeyiniz. Eğer çalışmanızda eğitimini almadığınız bir cihaz kullanmanız gerekliyse bunu cihaz sorumlusu ile birlikte gerçekleştiriniz.
- Laboratuvar ortamında çalışmak en yüksek seviyede dikkat gerektirir. Bu nedenle tüm işlemlerinizi önceden planlayınız ve dikkatinizi dağıtıcı fiziksel ve psikolojik etkenlerden kurtulduktan sonra çalışmaya başlayınız. Ortamda çalışmanızı sekteye uğratacak fiziksel veya psikolojik etmenler varsa bunu birim yöneticiniz ile paylaşıp sorunu çözmeye çalışınız.
- Unutmayın her zaman önce can güvenliğiniz gelir. Tüm kurallara uyduğunuz taktirde güvenli bir analiz gerçekleştirebilirsiniz. Ayrıca kendi can güvenliğinizi sağlamakla sorumlu olduğunuz kadar çalışma arkadaşlarınızın da can güvenliğini sağlamakla yükümlüsünüz. Bu nedenle çalışmalarınızı planlarken ve yaparken çalışma arkadaşlarınızın da güvenliğini düşünmelisiniz ve gerekli bilgilendirmeleri yapmalı ve tedbirleri almalısınız.
